Niewywiązanie się z umowy – jak skutecznie dochodzić swoich praw?

Umowa to czynność prawna, w której strony zobowiązują się do określonych świadczeń, kształtując w ten sposób wzajemne relacje prawne. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania może – przy spełnieniu ustawowych przesłanek – prowadzić do odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 471 k.c.). W praktyce wierzyciel może dochodzić roszczeń, takich jak naprawienie szkody na zasadach ogólnych, zapłata kary umownej, a także skorzystać z uprawnień kształtujących, w tym prawa do odstąpienia od umowy. Artykuł przedstawia podstawy prawne odpowiedzialności kontraktowej oraz dostępne środki ochrony interesów wierzyciela – zarówno na etapie realizacji umowy, jak i przy jej zawieraniu.

Czym jest niewywiązanie się z umowy?

Niewywiązanie się z umowy to potoczne określenie sytuacji, w której jedna ze stron stosunku zobowiązaniowego nie realizuje ciążącego na niej obowiązku wynikającego z umowy – w całości, częściowo lub realizuje go w sposób sprzeczny z jej treścią. Kodeks cywilny nie posługuje się tym pojęciem, lecz przewiduje odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 i n. k.c.).

Niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania  – różnice i definicje

Niewykonanie zobowiązania zachodzi w sytuacji, gdy dłużnik w ogóle nie spełnia świadczenia, do którego był zobowiązany. Z kolei nienależyte wykonanie ma miejsce, gdy świadczenie zostaje zrealizowane, lecz w sposób niezgodny z umową – w szczególności nieterminowo, wadliwie, niekompletnie lub z naruszeniem innych ustalonych warunków.
Zgodnie z art. 471 k.c., dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że wykaże, iż uchybienie nastąpiło jako następstwo okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada. Ponieważ podstawową zasadą odpowiedzialności jest w tym przypadku zasada winy, można powiedzieć, że odpowiedzialność kontraktowa opiera się na domniemaniu winy, które może zostać obalone przez wykazanie, że dłużnik dochował należytej staranności przy wykonaniu zobowiązania lub zachodzą inne okoliczności zwalniające go z odpowiedzialności. .

Nienależyte wykonanie umowy – skutki prawne i możliwości działania

Nienależyte wykonanie zobowiązania ma miejsce w sytuacji, gdy dłużnik formalnie realizuje świadczenie, lecz czyni to w sposób sprzeczny z treścią umowy – niezgodnie ze specyfikacją, wadliwie, niekompletnie lub z naruszeniem należytej staranności. Choć świadczenie zostaje spełnione, nie prowadzi ono do osiągnięcia celu przewidzianego przez strony. 

Tego rodzaju naruszenie umowy, podobnie jak niewykonanie, może prowadzić do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej, pod warunkiem spełnienia przesłanek wynikających z art. 471 i nast. k.c..

Niewywiązanie się z umowy w terminie – kiedy mamy do czynienia z opóźnieniem?

Terminowe wykonanie zobowiązania stanowi jeden z podstawowych elementów należytego wykonania umowy. Uchybienie terminowi, który został określony w umowie lub wynika z właściwości zobowiązania, może skutkować powstaniem odpowiedzialności po stronie dłużnika. 

W prawie cywilnym wyróżnia się dwa pojęcia odnoszące się do uchybienia terminowi spełnienia świadczenia – opóźnienie i zwłoka.

Opóźnienie a zwłoka – jak je odróżniać?

Zgodnie z art. 476 k.c., dłużnik popada w zwłokę, jeżeli nie spełnia świadczenia w terminie, a opóźnienie wynika z okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność. Jeśli termin nie został oznaczony, zwłoka następuje po bezskutecznym wezwaniu do wykonania świadczenia. Tylko w przypadku zwłoki – tj. zawinionego opóźnienia – powstaje odpowiedzialność odszkodowawcza na zasadach ogólnych, wynikających z art. 471 i nast. k.c.

Natomiast opóźnienie oznacza każde przekroczenie terminu świadczenia, niezależnie od przyczyn. Może więc wystąpić również wtedy, gdy dłużnik nie ponosi winy za naruszenie terminu (np. z powodu działania siły wyższej). W takim przypadku odpowiedzialność za szkodę nie powstaje.

Jednak w odniesieniu do świadczeń pieniężnych, art. 481 § 1 k.c. przewiduje, że wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, nawet jeżeli opóźnienie nie jest zawinione, a wierzyciel nie poniósł żadnej szkody. Odsetki przysługują zatem zarówno w przypadku zwykłego opóźnienia, jak i zwłoki, i mogą mieć charakter ustawowy bądź wynikać z odrębnych przepisów dotyczących transakcji handlowych.

Odpowiedzialność kontraktowa wykonawcy – jak ją wykazać?

Odpowiedzialność kontraktowa powstaje w przypadku łącznego spełnienia kilku przesłanek: 

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• szkoda majątkowa po stronie wierzyciela, obejmująca zarówno rzeczywiście poniesioną stratę (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans);
• normalny związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania umownego a szkodą wierzyciela;
• niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiada.

Dłużnik może uchylić się od odpowiedzialności jedynie, gdy wykaże, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło bez jego winy, a także bez winy osób, za które ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 474 k.c.

Możliwość żądania odszkodowania lub wykonania zastępczego

W przypadku nienależytego wykonania umowy wierzyciel może skorzystać z kilku środków ochrony prawnej. Podstawowym roszczeniem jest żądanie odszkodowania, które obejmuje zarówno stratę rzeczywistą, jak i utracone korzyści (art. 361 § 2 k.c.), pod warunkiem istnienia normalnego związku przyczynowego między naruszeniem zobowiązania a powstałą szkodą.

W określonych przypadkach wierzyciel może również dochodzić wykonania zastępczego na koszt dłużnika, jeżeli uprawnienie to zostało przewidziane w treści umowy lub wynika z charakteru danego stosunku zobowiązaniowego. W praktyce wykonanie zastępcze znajduje zastosowanie m.in. w umowach o roboty budowlane czy dostawę towarów – wówczas wierzyciel może powierzyć wykonanie zobowiązania osobie trzeciej, domagając się od pierwotnego wykonawcy zwrotu poniesionych kosztów.

Niewykonanie umowy – co można zrobić, gdy druga strona milczy?

W przypadku, gdy kontrahent uchyla się od wykonania zobowiązania i nie spełnia świadczenia, do którego był zobowiązany zgodnie z zawartą umową, wierzyciel ma kilka środków ochrony prawnej. 

Odstąpienie od umowy a wezwanie do wykonania świadczenia

Gdy kontrahent nie podejmuje żadnych działań w celu realizacji zobowiązania, pierwszym krokiem jest zwykle wezwanie do wykonania umowy, czyli formalne żądanie spełnienia świadczenia w określonym terminie. W przypadku zobowiązań bezterminowych takie wezwanie jest niezbędne do postawienia zobowiązania w stan wymagalności (art. 455 k.c.), natomiast przy zobowiązaniach terminowych potwierdza naruszenie umowy i przygotowuje grunt pod dalsze działania prawne. Jeśli planuje się w przyszłości odstąpienie od umowy, należy o tym zagrożeniu wspomnieć w wezwaniu.

Jeżeli wezwanie nie odniesie skutku, wierzyciel może odstąpić od umowy zgodnie z art. 491 § 1 k.c. Dotyczy to umów wzajemnych, gdy druga strona popadła w zwłokę z wykonaniem istotnego świadczenia mimo wcześniejszego wyznaczenia dodatkowego terminu z zagrożeniem odstąpieniem od umowy.

Odstąpienie od umowy wywołuje co do zasady skutek ex tunc – strony zobowiązane są do zwrotu wszystkich spełnionych wzajemnie świadczeń. Wierzyciel może dodatkowo dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, jeżeli poniósł szkodę wskutek niewykonania zobowiązania.

W szczególnych przypadkach wierzyciel może odstąpić od umowy bez wyznaczania terminu dodatkowego – jeżeli zostało to zastrzeżone w treści umowy na wypadek niedotrzymania terminu (art. 492 k.c.), gdy świadczenie utraciło dla niego znaczenie z uwagi na charakter lub cel umowy, bądź gdy druga strona jednoznacznie oświadczyła, że zobowiązania nie wykona.

Jeśli kontrahent nadal nie podejmuje działań, sprawa może zostać skierowana na drogę postępowania sądowego – do sądu rejonowego lub okręgowego, zależnie od wartości przedmiotu sporu.

Kary umowne i roszczenia – jak skutecznie dochodzić swoich praw?

Jeżeli w umowie strony przewidziały karę umowną zgodnie z art. 483–484 k.c., wówczas w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, wierzyciel może dochodzić zapłaty kwoty ustalonej w umowie – niezależnie od rzeczywistej wysokości poniesionej szkody. 

W określonych przypadkach, na mocy art. 484 § 2 k.c, dłużnik może dochodzić miarkowania (obniżenia) wysokości kary. Jest to możliwe, jeśli:

• zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane;
• kara jest rażąco wygórowana. 

Sprawdzenie treści umowy – co dokładnie zostało zastrzeżone?

Zgodnie z utrwaloną linią judykatury (m.in. wyrok SN z 2.06.2016 r., I CSK 506/15), aby kara umowna była skutecznie zastrzeżona, umowa musi jasno określać:

• rodzaj zobowiązania, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie skutkuje naliczeniem kary;
• wysokość kary kwotowo poprzez podanie sumy lub wskazanie podstawy jej naliczenia.

Wezwanie do zapłaty lub wykonania zobowiązania z karą umowną

Prawo wierzyciela do żądania zapłaty kary umownej jest realizowane poprzez wezwanie dłużnika do jej uiszczenia. Roszczenie to ma zwykle charakter bezterminowy. W ramach zasady swobody umów, dopuszczalne jest wskazanie konkretnego terminu płatności kary w treści kontraktu. W takiej sytuacji roszczenie staje się wymagalne z dniem upływu terminu wskazanego w umowie, bez potrzeby wcześniejszego wezwania. 

Dochodzenie roszczeń przed sądem – pozew o karę lub odszkodowanie

Kary umownej można dochodzić wyłącznie w przypadku zobowiązań niepieniężnych. Odszkodowanie natomiast może dotyczyć każdego rodzaju zobowiązania, stanowiąc ogólną formę naprawienia szkody w razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. 

Istotną różnicą jest ponadto fakt, że kara umowna ma charakter zryczałtowany i jej dochodzenie nie jest uzależnione od wykazania szkody, choć jej wysokość może podlegać miarkowaniu, jeśli okaże się rażąco wygórowana. Z kolei odszkodowanie każdorazowo wymaga wykazania szkody.

Zgodnie z art. 484 § 1 k.c., kara umowna wyłącza dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych za to samo naruszenie, chyba że umowa wyraźnie dopuszcza możliwość żądania odszkodowania ponad karę.

Jeżeli dłużnik nie reaguje na wezwanie do zapłaty, wierzyciel może skierować pozew do sądu – o zapłatę kary umownej lub odszkodowania. W przypadku dalszej bezczynności po uprawomocnieniu się wyroku, wierzyciel ma prawo wszcząć postępowanie egzekucyjne – organ egzekucyjny może wówczas zastosować środki przymusu, np. zajęcie wynagrodzenia.

Jak przedsiębiorca może się zabezpieczyć przed niewywiązaniem się z umowy?

Z punktu widzenia praktyki kancelarii, przedsiębiorcy powinni rozważyć zastosowanie rozwiązań, takich jak: 

• szczegółowa weryfikacja kontrahenta przed zawarciem umowy;
• kary umowne za opóźnienie lub niewykonanie świadczenia;
• innego rodzaju zabezpieczenia rzeczowe i osobiste, w tym: poręczenie lub weksel in blanco;
• zastaw, hipoteka;
• gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa;
• oświadczenie o poddaniu się egzekucji.

Uzupełnieniem tych środków są starannie skonstruowane klauzule dotyczące terminów, odpowiedzialności i warunków odstąpienia od umowy.

Zastosowanie takich instrumentów – adekwatnie do specyfiki kontraktu – zwiększa szanse na wyegzekwowanie zobowiązań lub minimalizację strat w razie ich naruszenia. Współpraca z kancelarią prawną już na etapie negocjacji umowy pozwala nie tylko zidentyfikować potencjalne ryzyka, ale także wdrożyć skuteczne mechanizmy ochronne.